ناامیدى از روح و رحمت حق، را مىتوان از معاصى قلب دانست. گاهی ترس به حدی می رسد که آدمى را به ناامیدى از رحمت پروردگار می کشاند، که این باعث هلاکت آدمى است. و ترس زاید، ترسی است که به یأس و ناامیدى منتهى شود و آدمى را از عمل باز بدارد و یا اینکه بمرگ و هلاکت انسان و یا اخلال عقل او منجر شود. از همه اقسام چنین ترسی نهى شده است و علت این نهى اینست که ترس فی نفسه از فضایل نیست تا هر چه بیشتر شود بهتر باشد بلکه خوف یک نقص است و اگر مىبینیم که در زمره فضایل قرار گرفته بخاطر اینست که بواسطه آن نقص مهمترى رفع میشود و چون چنین است اگر ترس از حد خودش تجاوز کند، بگونهاى که در رفع آن نقص دیگر کار ساز گردد یا بر آن افزاید قبیح خواهد بود.
بزرگان زمانی کسى را مشاهده میکردند که خوف بر او غلبه نموده و رجاء و امیدواریش کم شده بگونهاى که به قنوط و ناامیدى میل نموده است، آیات رحمت را بر او میخواندند و اسباب امیدواری را برایش بر میشمردند و از این راه او را از قنوط و نا امیدى که مایه هلاکت او است باز مىگردانیدند و بطریق وسط و راه روشن باز مىآوردند.
گاهی قنوط و ناامیدى نه بر اثر خوف زیاد بلکه بخاطر عدم وجود خوف است، زیرا قنوط عبارت از تجاوز خوف از حد اعتدال است و لازمه این معنا اینست که چیزى که باعث ترس از او شود باشد و شدت ترس از آن چیز هر امید نجاتى را در دل بسوزاند بگونهای که انسان از نجات از آن بکلى مأیوس شود این معنا کجا و اهل دنیا و دلباختگان بمحبت دنیا کجا، این کجا و فرو رفتگان در شهوات دنیا و مشغولین به جمع آورى مال و منال دنیا کجا، اینان را اصلا اعتقادى صادق نیست و اگر هم اعتقادى براى آنها باشد یاد آخرت و شدت عذاب آن براى آنها نخواهد بود تا چه رسد به درد جانکاه خوف که از حد اعتدال تجاوز کند و به قنوط و ناامیدى کشد، و اگر در میان این افراد یأس و ناامیدى از رحمت خدا مشاهده شود از جهت عدم صدق اعتقاد آنها بخدا و شدت خشم و غضب او است. [1]
در برخی اوقات بزرگان سفارش کرده اند که جانب امیدوارى بر ناامیدى در چنین اوقاتى ترجیح داده شود، در چنین اوقاتى که خداوند در آن بیش از سایر اوقات درهاى رحمت خود را باز نموده، بندگان را تشویق به ذکر، عبادت و دعاى خود نموده و الطاف خاص خود را براى آنان تضمین نموده است، بنده مراقب باید جهت امیدوارى را بیشتر در نظر گرفته و دستهاى آرزوى خود را به طرف کرم خداوند و بخششهاى فراوان او دراز کند. ولى شیطان در این اوقات اصرار در ترجیح جهت ترس و ناامیدى دارد تا بدین وسیله مانع عمل بندگان گردد.
ولى با ناامیدى از عطایا و محرومیت از بخشش و کرم او نبایستی از درگاه اولیای خدا بازگشت چه رسد به خود صاحب خانه، چنین انتظارى از بادیهنشینها هم نمىرود، چه رسد به کریمترین آفریدههاى خدا، که مظهر رحمت خدا و داراى اخلاق خدایى اند.
حضرت زین العابدین علیه السلام در نجوای خود با خداوند می فرمایند:
پس بر محمد و آل او درود فرست و راز و نیاز مرا بشنو و دعایم مستجاب گردان و روزگار مرا با ناامیدى به پایان مبر و درخواستهام دست رد بر پیشانى من مزن و رفتنم از پیشگاهت و باز گشتم به درگاهت را کریمانه مورد عنایت قرار ده. به راستى تو در آنچه اراده کنى در تنگنا قرار نمىگیرى و در اعطاء آنچه از تو در خواست شود ناتوان نمىباشى و تو بر هر کارى توانایى. و هیچ تحوّل و توانى نیست مگر به قدرت خداى بلند مرتبه بزرگ .[2]
بنابراین هر امری که منجر به ناامیدى و یأس از رحمت خدا گردد، حد ضلال و کفر است. «لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ الْقَوْمُ الْکافِرونَ [3] و هر چیزی که آدمى را از عمل و طاعت باز دارد از مکاید شیطان لعین است، زیرا که تا امید نباشد خاطر را نشاطى، و دل را شوقى نیست. و چون نشاط و شوق بر طرف شد کسالت روى مىدهد و آدمى از عمل باز مىماند.
و چنین چیزی محض فساد و نقصان، و در نزد عقل و شرع مذموم است. بلکه حتی خوف داشتن بالحقیقه چون ناشى از عجز و بیچارگى، و از جهل به عاقبت کار خود حاصل است، عین نقص و قصور است، زیرا که کمال حقیقى، چیزى است که از براى خدا بتوان ثابت کرد، مانند علم و قدرت و امثال اینها. و لیکن خوف هرگاه واسطه بر طرف شدن نقصى بدتر که ارتکاب معاصى و رسیدن به فضائل دیگر شود به این جهت کمال مىشود.
آیات و اخبارى که باعث رجاء و امیدوارى مىشود و ترغیب به آن مىنماید بىنهایت است، برخی آیات و اخبار در آنها از یأس و نومیدى از رحمت خدا نهى شده است.
در برخی احادیث در خصوص رجاء و امیدوارى اینگونه مروى است که مردى در حالت نزع بود و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام بر بالین او حاضر بودند، عرض کرد که خود را مىیابم که از گناهان ترسان، و به رحمت پروردگار امیدوارم. حضرت فرمود که: در این وقت این ترس و امید در دل بنده جمع نمىشود مگر اینکه خدا او را به آنچه امید دارد مىرساند و از آنچه مىترسد ایمن مىکند. و از حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - مروى است که فرمودند: «در روز قیامت خداوند عالم به بنده مىفرماید که: چه چیز مانع شد تو را از اینکه تو منکر را دیدى و نهى از آن نکردى؟ اگر در این وقت عذر آورد که پروردگارا به تو امیدوار بودم و از مردم مىترسیدم. خدا مىفرماید که این گناه تورا آمرزیدم. و باز از آن حضرت منقول است که «مردى را داخل جهنم کنند، پس در آنجا هزار سال معذّب باشد، روزى فریاد کند که یا حنّان یا منّان. خداوند عالم به جبرئیل مىفرماید:
برو بنده مرا نزد من آور. پس جبرئیل علیه السّلام او را بیاورد و در موقف پروردگار بدارد. پس خطاب الهى رسد که: جاى خود را چگونه یافتى؟ عرض کند که: بد مکانى بود. خطاب رسد که: او را به جائى که داشت برگردانید. آن بنده راه جهنم را پیش گیرد و روانه شود و به عقب خود نگاه کند. خداى - تعالى - فرماید که: چرا به عقب نگاه مىکنى؟ عرض کند که: چنین به تو امید داشتم که چون مرا از جهنم بیرون آوردى دیگر به آنجا بر نگردانى. خطاب رسد که: او را بر گردانید و به بهشت برید. و نیز از حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - مروى است که: «خداى - تعالى - فرمودند که: مطمئن نشوند عبادت کنندگان به عبادتى که به امید ثواب من مىکنند، به درستى که اگر غایت سعى خود را در طاعت بکنند و در مدت العمر نفسهاى خود را به زحمت بیندازند در بندگى من، باز مقصّر خواهند بود و حق عبادت مرا بجا نخواهند آورد در مقابل آنچه از من مىخواهند از کرامات و نعیم بهشت من، و از درجات عالیه در جوار من. و لیکن باید به رحمت من واثق باشند. و به فضل و کرم من امیدوار باشند. و مطمئن و خاطر جمع به حسن ظن به من باشند، که هر گاه چنین باشند رحمت من ایشان را در مىیابد، و خوشنودى و آمرزش خود را به ایشان مىرسانم، و خلعت عفو خود را به ایشان مىپوشانم. به درستى که منم خداوند رحمن و رحیم، و به این نام خود را نامیدهام.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام مروى است که: «دیدم در کتاب على بن ابى طالب - صلوات اللّه علیه - که نوشته بود حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - در بالاى منبر فرمودند که: قسم به آن خدائى که به غیر از او خدائى نیست که به هیچ مؤمنى خیر دنیا و آخرت داده نشد مگر به واسطه حسن ظن او به خدا، و امیدواریش به او، و حسن خلق او، و احتراز کردن از غیبت مؤمنین. و قسم به خدائى که به غیر از او خدائى نیست، که: خداى تعالى هیچ مؤمنى را بعد از توبه و استغفار عذاب نمىکند مگر به جهت گمان بدى که به خداوند داشته باشد، و کوتاهى او در امیدوارى به خداوند، و بد خلقى و غیبت مؤمنین. و قسم به خدائى که به غیر از او خدائى نیست، که: هیچ بنده، ظن نیکو به خدا نمىدارد مگر اینکه خدا به ظن او با او رفتار مىکند، زیرا که خدا کریم است و همه خیرات در دست اوست، و شرم دارد که بنده مؤمن گمان نیک به او داشته باشد و گمان او تخلف کند و امید او بر نیاید. پس نیکو کنید گمان خود را به خدا و به سوى او رغبت نمائید.
از جمله مواردی که باعث امیدوارى مؤمنین است آن است که در آیات قرآنی و احادیث نبوی تصریح شده که ملائکه مقرّبین و انبیاء مرسلین - صلوات اللّه علیهم اجمعین - از براى طایفه مؤمنین طلب مغفرت مىنمایند و از خدا آمرزش ایشان را مىطلبند. خداوند عالم مىفرماید: «وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الارْضِ[4] خلاصه معنى آن را می توان اینگونه بیان داشت که فرشتگان تسبیح پروردگار خود را مىنمایند، و از او طلب آمرزش مىکنند از براى بندگانى که در زمین هستند.
و حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - فرمودند که: «حیات و ممات من از براى شما خیر است. اما در حیات، از براى شما احکام شریعت را بیان مىکنم، و طریقه و آداب را به شما مىآموزم. و اما بعد از ممات من اعمالى که از شما صادر مىشود بر من عرضه مىکنند، آنچه را که دیدم نیک است حمد خدا را مىکنم، و آنچه را که دیدم بد است طلب آمرزش آن را از خدا مىکنم
دربرخی روایات که باعث امید مومنین می شود، تاکید شده است که چون بنده گناهى کند ملائکه در نوشتن آن تأخیر مىکنند که شاید نادم و پشیمان شود و استغفار کند. از حضرت امام جعفر صادق - علیه السّلام - مروى است که: «چون از بنده گناهى صادر شود به قدر صبح تا شام نوشتن آن را تأخیر مىاندازند، اگر استغفار نمود نمىنویسند. و از حضرت امام جعفر صادق - علیه السّلام - منقول است که: «هر که گناهى کند هفت ساعت از روز او را مهلت مىدهند، پس اگر سه مرتبه گفت: استغفر اللّه الّذى لا اله الا هو الحىّ القیّوم.آن گناه را ثبت نمىکنند.
از امورى که وسیله نجات مؤمنان، و باعث امیدوارى گناهکاران است، شفاعت شافع روز قیامت، و عذر خواه گناهکاران امت، پیغمبر رئوف رحیم، و ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیه و علیهم اجمعین - است، که چون عرصه قیامت بر پا شود خود و اهل بیت مطهر او دامن شفاعت برزنند، و کمر عذر خواهى نامه سیاهان امت را بر میان بندند، و عفو تقصیرات ایشان را از بارگاه احدیّت مسئلت نمایند، و از خدا آمرزش ایشان را بطلبند. و چنانچه خداوند مهربان به آن برگزیده جهانیان وعده فرموده شفاعت او را قبول خواهد فرمود.
وَ لَسَوْفَ یُعْطیْکَ رَبُّکَ فَتَرْضى[5] یعنى: «هر آینه زود باشد که پروردگار تو، این قدر به تو بخشش و عطا کند که تو راضى و خشنود شوى. و در تفسیر این آیه رسیده است که: «محمد - صلّى اللّه علیه و آله - راضى نخواهد شد که یک نفر از امت او در جهنم باشد». و از حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - مروى است که فرمودند:ادّخرت شفاعتى لأهل الکبائر من امّتى. یعنى: «من شفاعت خود را ذخیره کردهام از براى صاحبان گناه کبیره از امت خود». و الحق این بشارتى است که چشم مؤمنان به آن روشن، و دل ایشان به آن شاد و خرّم مىشود.
برخی آیات دلالت مىکنند بر اینکه: خداوند عالم آتش جهنم را به جهت کفار خلق کرده و به غیر از دشمنان خدا کسى داخل جهنم نخواهد شد، و دوستان خود را به آن مىترساند و تخویف مىکند. مىفرماید: «ذلکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ [6]یعنى: «به آتش جهنم، خدا بندگان خود را مىترساند». و نیز مىفرماید: «وَ اتَّقُوا النَّارَ الّتى اعِدَّتْ لِلْکافِرینَ [7]یعنى: «بپرهیزید از آتش جهنم که از براى کفار خلق و مهیا شد. و باز مىفرماید: «لا یَصْلیها الا الاشْقى الَّذى کَذَّبَ وَ تَوَلَّى [8]یعنى: «به آتش جهنم نمىافتد مگر بسیار شقى، که تکذیب پروردگار را کند و از او اعراض نماید».
برخی آیات وارد شده است در خصوص وسعت عفو و مغفرت خداوند، و و وفور مهربانى و رحمت او، چنانچه فرموده وَ انَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ [9] یعنى: «به درستى که پروردگار تو صاحب مغفرت و آمرزش است مردمان را بر گناهانى که کردهاند». و مرویست که: «خداوند عالم به حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - وحى فرستاد که من در روز قیامت محاسبه امت تو را به تو وا مىگذارم. آن حضرت عرض کرد که: تو از براى ایشان بهترى از من، و محاسبه ایشان با تو باشد. خطاب رسید که: هر گاه چنین باشد من هم تورا در حق ایشان مخذول و منکوب نخواهم کرد».مرویست که: «روزى حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - گفت: "یا کریم العفو"
جبرئیل - علیه السّلام - عرض کرد که: مىدانى معنى کریم العفو را؟ یعنى بدیهاى بندگان را به رحمت خود عفو مىکند. بعد از آن، آنها را به کرم خود مبدّل به حسنات مىکند». و مرویست که: «هر گاه بنده گناهى کند و استغفار نماید، خداى - تعالى - به ملائکه مىفرماید: ببینید بنده مرا که گناهى از او سر زد، پس دانست که او را پروردگاریست که گناهان را مىآمرزد و به گناه، مؤاخذه مىکند، گواه مىگیرم شما را که من او را آمرزیدم. و در حدیث قدسى وارد است که: «من خلق را آفریدم تا از من نفعى ببرند و سودى کنند و نیافریدم ایشان را که من از آنها منتفع گردم.
پیامبر اکرم - صلّى اللّه علیه و آله - فرمودند که: «به آن خدائى که جان من در قبضه قدرت اوست که خدا به بندگان مهربانتر است از مادر مهربان به فرزند خود.
و در احادیث وارد شده است که: در روز محشر خداوند عالم چنان آمرزش و مغفرت کند که به خاطر هیچ کس خطور نکرده باشد، تا اینکه شیطان هم به طمع افتد. و آیات و اخبارى که در این معنى رسیده از حدّ و حصر متجاوز است و بیان از شرح و ذکر همه آنها عاجز.
در برخی روایات مطرح می شود که هر بلا و ناخوشى و مرضى که در دنیا به مؤمن مىرسد، حتى پاى او که به سنگى بر آید کفاره گناه او مىشود. حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - فرمودند که: «تب، از بوى آتش جهنم است، و همین قدر نصیب مؤمنین است از آتش جهنم».
در برخی روایات ترغیب و امر به حسن ظن به خدا، و از آن جمله حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - گفت که: «خداى - تعالى - مىفرماید که: من در پیش گمان بنده خود هستم، پس هر چه مىخواهد به من گمان کند». و نیز از آن حضرت مروى است که: «باید هیچ یک از شما نمیرد مگر به حسن ظن به خدا».
رجاء و امیدوارى به رحمت و مغفرت باید بعد از طاعت و عبادت باشد، و بدون آن غرور و حماقت است از آیات و اخبار بى حد و نهایت است. چنانکه حق - سبحانه و تعالى - مىفرماید: انَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فى سَبیلِ اللّه اولِئکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ [10]
یعنى: «به درستى که: کسانى که ایمان آوردند و به جهت متابعت رسول، ترک اوطان خود را نمودند و در راه خدا با کفار و نفس اماره جهاد کردند، ایشاناند که امیدوار به رحمت پروردگارند». و در مقام مذمت طایفهاى مىفرماید: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَاخُذُونَ عَرَضَ هذَا الادْنى وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا [11] از عقب گذشتگان، طایفهاى آمدند که کتاب خدا از رفتگان به ایشان رسید، و ایشان گرفتار متاع دنیوى گشتند، و آنها را فرا گرفتند و مىگویند که زود باشد که ما آمرزیده شویم.
و از حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - مروى است که: «احمق کسى است که متابعت هوا و هوس نفسانى را کند، و آرزو از خدا داشته باشد». و شخصى به خدمت امام جعفر صادق - علیه السّلام - عرض کرد که: «قومى هستند که گناه مىکنند و مىگویند ما امید به خدا داریم و همیشه چنیناند تا مرگ ایشان برسد.
حضرت فرمودند که: ایشان کسانى هستند که به آرزو مىگذرانند و دروغ مىگویند، رجا و امید ندارند. و به درستى که کسى که امید به چیزى داشته باشد در صدد طلب آن بر مىآید. و کسى که از چیزى بترسد از آن مىگریزد». و شخصى به حضرت صادق - علیه السلام - عرض کرد که: «قومى از دوستان تو معصیت مىکنند و مىگویند ما امیدواریم. حضرت فرمود: دروغ مىگویند، دوستان ما نیستند. اینها قومى هستند که امانى و آمال، ایشان را مضطرب کرده است. کسى که امید به چیزى داشته باشد عمل از براى آن مىکند». و باز از آن حضرت مروى است که: «مؤمن، مؤمن نیست تا خوف و امید داشته باشد. و خوف و امید نمىدارد مگر در وقتى که عمل کند از براى آنچه مىترسد و به آن امید دارد.
گاهی شخصى که ترس و خوف، او را از طمع و امید بیشتر به کار وا مىدارد، و چنین شخصى صفت خوف از براى او اصلح است از رجاء. و گاهی است شخص دیگر بر عکس است، و حکم آن نیز بر عکس است. و کسى که بر او صفت امن از عذاب خدا غالب باشد، و ایمن از مکر اللّه بوده باشد صلاح او تحصیل صفت خوف است. و کسى که یأس از رحمت خدا بر او غلبه داشته باشد اصلح از براى او تحصیل صفت رجا است. و شخصى که غریق بحر معاصى و گرفتار دام شهوات دنیوی بوده باشد باید در صدد تحصیل خوف برآید. و کسى که معاصى ظاهری و باطنی را ترک کرده باشد اصلح از براى او این است که: ترس و امید او مساوى باشند. و خلاصه اینکه: هر کدام که آدمى را بیشتر بر تحصیل مقصود وا مىدارد، تحصیل آن اهمّ است. و اگر در این خصوص مساوى باشند اصلح، اعتدال این دو صفت و تساوى آنها است.
حضرت امیر المؤمنین - علیه السّلام - به یکى از اولاد خود فرمودند که: «اى فرزند چنان از خدا بترس که همچنین دانى که اگر طاعات همه اهل زمین را کرده باشى از تو قبول نخواهد کرد. و چنان به خدا امیدوار باش که چنان دانى که اگر گناهان همه اهل زمین را کرده باشى تو را خواهد آمرزید».
حارث بن مغیره گوید: به حضرت صادق - علیه السّلام - عرض کردم که: «در وصیت لقمان چه بود؟ فرمودند که: چیزهاى عجیبه در آن بود، و عجیبتر از همه آنکه: به پسر خود وصیت کرده بود که چنان از خدا بترس که اگر طاعت «ثقلین»(جن و انس) را با خود ببرى چنان دانى که تو را عذاب خواهد کرد. و چنان امیدوار به او باش که اگر گناهان ثقلین را با خود ببرى چنان دانى که تو را رحم خواهد نمود.
اما کسانى که به فریب شیطان مغرور و روز و شب مشغول لهو و لعب و سرور، در طاعات و عبادات کسل، و در معاصى و سیّئات، شجاع و قوى دل، نه در فکر حرام و حلال، و نه در اندیشه عقاب و نکال، مانند اکثر اهل عصر و مانند ابناى این روزگار. پس دواى صفت رجا به ایشان دادن سمّ قاتل است، زیرا که از شنیدن وفور رحمت خدا به غیر از طغیان و جرأت ایشان بر عصیان، چیزى حاصل نمىشود. پس واعظ مردم سزاوار است که: مرض هر شخصى را بشناسد. و علت آن را بداند. و مزاج مردم را بداند. و هر کسى را به چیزى که رفع مرض او را کند معالجه کند، نه اینکه دوائى دهد که مرض او زیاد گردد.
در اخبار پیشینیان رسیده است که: «خداوند عالم به داود - علیه السّلام - وحى فرستاد که: دوست دار مرا و هر که مرا دوست دارد، و مردم را دوست من کن. عرض کرد پروردگارا چگونه مردم را دوست تو کنم؟ فرمود که: نیکوئیهاى مرا به ایشان ذکر کن و نعمتها و احسان مرا بیان نما و به یاد ایشان بیاور».
یکى از بزرگان دین همیشه راههاى امیدوارى به خدا را از براى مردم ذکر مىکرد، وقتى از دنیا رفت او را در خواب دیدند گفت: «مرا بردند در موقف خطاب پروردگار باز داشتند، خطاب رسید که: چه چیز تو را بر این داشت که پیوسته مردم را به طمع و امیدوارى وامىداشتى؟ عرض کردم که: خواستم دوستى تو را در دل ایشان جاى دهم.
خداى - تعالى - فرمود که: من تو را آمرزیدم». بلى چگونه رجاء، افضل از خوف خدا نباشد و حال آنکه آبخور صفت رجاء از دریاى رحمت است و آبخور صفت خوف از دریاى غضب. و کسى که ملاحظه صفات مقتضیه لطف و رحمت را نماید محبت بر او غالب مىشود. و مقامى از مقام محبت الهى بالاتر نیست.
خداوند کریم در دنیا با وجود اشتغال به معاصى و لهو و لعب، نعمت را باز نگرفت چگونه در آخرت که دست از همه جا کوتاه، و بجز درگاه او پناهى نیست آدمى را وا مىگذارد؟ و بالاترین چیزى که باعث امیدوارى بندگان است، آن است که: خداوند عالم خیر محض است و هیچ شرّیّتى در او نیست، و فیّاض على الاطلاق و بخشنده مطلق، خلق را آفرید تا بر ایشان جود و احسان کند، و فضل و کرم خود را ظاهر سازد.
اما ضعف نفس و سستى آن، که علامت آن عجز و زبونى و اضطراب است در وقت حدوث حادثه یا نزول بلیّه، و متزلزل شدن به هر چیزى است، اگر چه جزئى باشد. آیا نشنیدهاى که خدا مىفرماید:«وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ» [12]یعنى: «عزت از براى خدا و پیغمبر و مؤمنان است. پس بنده مؤمن باید خود را عزیز بدارد و ذلیل ننماید. باید مؤمن از کوه محکمتر باشد. از کوه با تیشه مىتوان چیزى شکست ولى از دین مؤمن چیزى شکسته نمىشود».
مشکل دیگر دنائت همت است و آن عبارت است از: پستى طبع و قصور همت از طلب کارهاى بزرگ و امور عظیمه خطرناک، و قناعت نمودن نفس به شغلهاى پست و اعمال جزئی. که نتیجه کم دلى و ضعف نفس است. علو همّت عبارت است از: سعى نمودن در مراتب عالی و مناصب متعالی، و طلب کردن کارهاى بزرگ.
و کسى که همّت او عالى باشد به امور جزئی سر فرود نیاورد. و به طمع منافع خسیس دنیوی خود را نیالاید. و از بیم مضرّت و خطر، دست از مطلوب خود باز ندارد. بلکه دنیا و ما فیها در نظر او خوار، و لذات جسمانی در پیش او بىاعتبار است. نه از رو آوردن دنیا به او شاد و فرحناک، و نه از پشت کردنش محزون و غمناک مىشود.
غلام همت رندان بىسر و پایم
که هر دو کون نیرزد به پیششان یک کاه
اما کسانى هستند که شیطان فریب ایشان را داده، اینکه خداى - تعالى - ارحم الرّاحمین است و گناهان عاصیان در جنب دریاهاى رحمت او قدرى ندارد و ناامیدى از کرم او مذموم، و رجاى به رحمت او محمود است، ابلیس، ایشان را به این خدعه فریفته، مرتکب انواع معاصى و ظلم مىگرداند. و غافل مىشوند از اینکه مقتضاى کرم و حکمت چیست و معنى رجاى محمود کدام است و نمىدانند که آنچه ایشان دارند رجا نیست بلکه حمق است.
و اما اعتماد به کرم خداى تعالى ، با وجود ارتکاب انواع معاصى و ملاهى، پس، باید تأمّل نمود، که خدا اگر چه کریم است، اما صادق القول نیز هست. و دروغ و فریب را در ساحت کبریایى او راه نیست. و در جمیع کتب خود، گناهکاران را به عذاب الیم وعده داده و فرموده است: «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا یَرَهُ [13]». یعنى: «هر که به قدر ذرّهاى بدى کند، جزاى آن را خواهد دید».
و دیگر فرموده است: «وَ انْ لَیْسَ لِلانْسانِ الا ما سَعى[14]». یعنى: «هیچ چیز از براى انسان نیست، مگر آنچه را در حقّ آن تلاش کرده است». و مىفرماید: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَةٌ [15]». یعنى: «هر نفسى در گرو عملى است که اندوخته است». پس، اى جاهل مغرور اگر خدا را در این گفتارها - العیاذ باللّه - کاذب مىدانى، پس در آنچه از کرم خود بیان نمود چرا اعتماد مىکنى؟ و اگر او را صادق مىدانى، چگونه با وجود اصرار بر معاصى، امید آمرزش دارى؟ اى بیچاره ملاحظه کن به واسطه معاصى، قومى بىشمار را خدا در دنیا به انواع عذابها معذّب ساخته، و خلقى را به طوفان غرق کرد. و جماعتى را به صاعقه، هلاک ساخت. آتش بر طایفهاى بارانید، و شهر گروهى را سرنگون ساخت. شمشیر به دست حبیب خود داد، که رحمة للعالمین بود، تا خلقى بىشمار را از دم تیغ گذرانید. و زن و اطفال ایشان را به اسیرى داد. آیا نسبت به آنها کریم نبود؟ و همچنین بعضى معاصى را کشتن مقرّر فرموده. پس معلوم مىشود که عذاب به واسطه معصیت، با کرم منافاتى ندارد. و کرم جایى دارد. و عدل، مکانى. و قهر، موضعى.
اى جاهل سرى به جیب تفکّر فرو بر و بین آنکه تو را به کرم خود وعده داده، و رحم خود را بیان فرموده تخصیص به آخرت فرموده، یا در دنیا نیز کریم و رحیم است و وعده روزى به تو داده و فرموده است:
وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ [16]یعنى: «هر که خدا را وکیل خود کند، او را کافى است»؟ اگر گویى تخصیص به آخرت دارد، خود دانى که دروغ مىگویى، بلکه کافرى. و اگر، شامل دنیا و آخرت است، چگونه به جهت تحصیل دنیا آرام نمىگیرى؟ و به قدر قوّه خود سعى در خصوص آن مىکنى؟ کو آن کرم و رحمى که شیطان تو را مغرور ساخته؟
ولى مقدم بر همه چیز آن است که یأس از روح اللّه و قنوط از رحمت اللّه را، که از جنود بزرگ ابلیس و از القائات شیاطین انسى و جنّى است، از قلب بیرون کنیم، و گمان نکنیم که این مقاماتى است به قامت اشخاص خاصى بریده شده و دست آمال ما از آن کوتاه و پاى سیر بشر از آن راجل است، پس یکسره دست از پا خطا نکنیم و با سردى و سستى مخلّد در ارض طبیعت بمانیم. نه، چنین نیست که توّهم شده است[17].
حق تعالى جلّ و علا کامل مطلق است و در ذات و صفات و اسماء و فعل او تحدید و تقیید - که از نقایص امکانى است - راه ندارد، و جلوه رحمت آن ذات مقدّس محدود به هیچ حد و مقیّد به هیچ قیدى نیست، لازمه این معرفت، رجاء واثق و امید کامل به حق و رحمت اوست. و چون فطرت او را دعوت به کامل مطلق و رحمت واسعه على الاطلاق کند، او را به رجاء کامل و امیدوارى رساند، چنانچه اگر فطرت از نورانیت اصلی خود محتجب شد، از حق و کمالات ذاتی و صفاتی و سعه رحمت آن ذات مقدس محجوب شود. و این احتجاب گاهى به جائى رسد که از رحمت حق مأیوس شود. و این یأس و قنوط در واقع رجوع کند به تحدید در رحمت، که لازمه آن تحدید در اسماء و صفات، بلکه تحدید در ذات است - تعالى اللّه عمّا یقول الظّالمون علوّا کبیرا. [18]
بنابراین مبدأ حصول رجاء، حسن ظنّ به خداى تعالى، و مبدأ قنوط از رحمت، سوء ظنّ به ذات مقدّس است. گرچه مبدأ حصول حسن ظنّ و سوء ظنّ، علم به سعه رحمت و ایمان به کمال اسمائى و صفاتى و فعلى است، و جهل به آن است. و برگشت این دو، به معرفت ذات و جهل به آن است.
اگرانسان خود را با توجّه به طبیعت از حق محجوب نکند، با همان صفاى باطنى عکس حضرات اسماء، بىتحدید و تقیید در آن تجلّى کند. و این جلوه، دلبستگى و انس آورد و امید آورد، و این خود رجاء محکم و امید مستحکم است.
ولى در صورت توجه به دنیای پراکنده، به مقدار توجه، تقیید در اسماء و صفات و افعال حاصل شود و جهل به سعه رحمت پیدا کند، تا آن جا که بکلّى از فطرت خارج شود، و احکام حجاب غالب شود، و کدورت و ظلمت مرآت قلب را فرا گیرد، به طورى که از عالم غیب و جلوات اسماء و افعال محروم ماند و از عکس جلوه رحمانى محتجب شود. پس حکم یأس و قنوط در قلب غلبه کند، به طورى که خود را از سعه رحمت حق منعزل کند، و این غایت خذلان است.
انسان به واسطه حبّ نفس و خودخواهى و خودبینى، از خود غافل شود و چه بسا که نقصانها و عیبهائى در اوست و او آنها را کمال و حسن، گمان کند. و اشتباه بین صفات نفس بسیار زیاد است، و کم کسى است که بتواند تمییز صحیح بین آنها بدهد. و این یکى از معانى، یا یکى از مراتب نسیان نفس است که از نسیان حق - جلّ و علا - حاصل شده است، که اشاره به آن فرموده در سوره حشر، آیه 19:وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِیْنَ نَسُوا اللّهَ فَأنسَاهُمْ أنْفُسَهُمْ أُوْلئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ [19].
یکى از امورى که مورد اشتباه است و انسان به واسطه محجوبیّت گول مىخورد، تمییز ما بین غرور و رجاء و وثوق به حق است. و پر معلوم است که غرور از بزرگترین جنود ابلیس است، به خلاف رجاء که از جنود رحمان عقل است، با این که این دو، هم به حسب مبادى و هم به حسب آثار، مختلف و متمیزند.
مبدأ رجاء علم به سعه رحمت، و ایمان به بسط فیض و کمال و اسماء و صفات است. و مبدأ غرور، تهاون به امر الهى، و جهل به عوالم غیب و صور غیبی افعال و لوازم ملکوتی صفات نفس است. و از این جهت، آثار این دو نیز مختلف است، زیرا که کسى که معرفت به سعه رحمت و بسط نعمت حق و ایمان به آن دارد، حالت رجاء براى او دست داده، همین معرفت او را به تزکیه اعمال و تصفیه اخلاق و جدیت در اطاعت اوامر مولى و ولىّ النعم دعوت کند، و کسى که صاحب غرور است، در دام شیطان و نفس امّاره، از کسب معارف و تحصیل اخلاق کریمانه و اعمال صالح باز ماند.
نفوس امیدوار در عین حال که به همه طور، قیام به امر مىکنند نقطه اتّکاء آنها به اعمال و احوال خود نیست، زیرا که آنها عظمت حق را دریافتند و مىدانند در مقابل عظمت حق، هر چیزى کوچک و هر کمالى بىمقدار است، و در پیشگاه جلالت کبریاى او، همه اعمال صالحه به پشیزى نیرزد. اتکاء آنها به رحمت و بسط فیض ذات مقدس است.
ولى نفوس مغروره از همه کمالات باز مانند و خود را در صف اراذل حیوانات منسلک کنند، و از حق تعالى و رحمت او، غافل و رو بر گرداناند، و به صرف لقلقه لسان مىگویند: خدا أرحم الرّاحمین است و خدا بزرگ است.
شیطان آنها را وادار کند به معاصى کبیره و ترک واجبات عظیم، و به آنها تلقین کند که در مقام عذر بگویند: خدا بزرگ است. در صورتى که اگر ذرّهئى از عظمت خداوند - تبارک و تعالى - را دریافته بودند ممکن نبود در محضر او و حضور او، با نعمت او مخالفت او کنند.
اینان خداوند را به عظمت و بزرگى یاد کنند و سعه رحمت حق را به رخ خود و دیگران بکشند، ولى افعال و اعمال آنها شباهت ندارد به کسى که از عظمت حق، جلوهاى در قلب او حاصل باشد و از سعه رحمت حق تعالى پرتوى در لوح نفس آنها نور افکنده باشد.
اینان در امور آخرت، تهاون و تنبلى کنند و اسمش را رجاء واثق گذارند، و صورت اتکاء به عظمت حق به آن دهند. ولى در امور دنیاوى، با کمال حرص و عجله مشغول به جمع و ضبطند، گوئى خداى تعالى فقط در آخرت و راجع به امور آخرتى، بزرگ است و در امور دنیائى بزرگى ندارد.
اینان در امور دنیاوى کاملا اعتماد به نفس و خلق دارند و از حق کاملا غافلند، حتى اسمش را نیز نبرند، و در امور آخرتى گویند: توکل به خدا داریم. این نیست مگر غرور. [20]
صاحبان رجاء از عمل باز نمىمانند، بلکه جدیّت آنها بیش از دیگران است. ولى اعتماد آنها به عمل خود نیست، بلکه اعتماد آنها در عین عمل کردن، به حق است، زیرا که هم قصور خود را مىبینند و هم سعه رحمت را.
مغرورین اشخاصى را مانند که در ایّام بذر افکندن و تخم افشاندن و به عمل زراعت مشغول شدن، مشغول لهو و لعب شوند و با تنبلى سر برند و بگویند: "خدا بزرگ است، بىبذر نیز مىتواند بدهد. "
راجین، به زارعى مانند که در موقع خود، قیام به عمل رعیتى کند و در موقع خود، بذر افشانى کند و آبیارى نماید، ولى تنمیه و تولید آن را از حق بخواهد و ظهور ثمره و پیدایش نتیجه را از حق و قدرت او بداند. دنیا مزرعه آخرت است، چنانچه این مطلب مبرهن و از رسول ختمى - صلّى اللّه علیه و آله و سلّم - نیز روایت است. آنان که عمل نکنند و جزاء و نتیجه خواهند، مغرورانند. و آنان که عمل کنند و به عمل خود اعتماد کنند، از معجبانند که از خود ناسى و از حق غافلند. و آنان که عمل کنند و خود و عمل خود را ناچیز شمارند و به حق و سعه رحمت او اعتماد دارند، اصحاب رجاء هستند.
علامت اینها آن است که در دنیا نیز به غیر حق اعتماد و توکّل نکنند، و چشمشان از دیگر موجودات بسته و به جمال جمیل باز است، و از عمل به وظیفه و قیام به خدمت، خوددارى نکنند، بلکه معرفت آنها، آنان را به عمل وادارد و از مخالفت باز دارد. و در «کافى» شریف سند به حضرت صادق علیه السّلام رساند که راوى گوید: گفتم به آن بزرگوار که یک دسته از مردم معصیت خدا مىکنند و مىگویند:
ما امیدواریم. و همین طور هستند تا بمیرند.
فرمود: این جماعت مردمى هستند دستخوش امانى و آرزوى بیجا. اینان دروغ مىگویند، اینها راجى نیستند. کسى که امید چیزى را داشته باشد آن را طلب کند و کسى که از چیزى بترسد فرار کند از آن. و روایت دیگرى است به همین مضمون، الا آن که در آنجا فرماید: «آنها دوستان ما نیستند». و هم در کافى شریف از حضرت صادق - علیه السّلام - روایت کند که:
مؤمن، مؤمن نیست تا آن که خائف و راجى باشد و نمىباشد ترسناک و امیدوار، تا آن که عمل کند به آنچه از آن مىترسد و امیدوار است». و هم در کافى شریف از حضرت باقر - سلام اللّه علیه - روایت کند که فرمود رسول خدا - صلّى اللّه علیه و آله - که: خداى - تبارک و تعالى - فرمود که:
اعتماد نکنند آنهایى که عمل مىکنند براى من، بر آن اعمالى که مىکنند براى ثواب من، زیرا که آنها اگر جدّ و جهد کنند و نفوس خود را به زحمت بیندازند در تمام عمر خود در عبادت من، آنها مقصّرند و نمىرسند در عبادتهاى خود به حقیقت عبادت من. در آن چیزهایى [که] طلب مىکنند نزد من - از کرامتها و نعیم بهشتى و درجات عالی در جوار من - ، و لکن به رحمت من وثوق داشته باشند و به فضل من امیدوار باشند و به حسن ظنّ، به من مطمئن باشند، زیرا که رحمت من، در این هنگام به آنها مىرسد و عطاى من مىرساند آنها را به رضاى من، و مغفرت من مىپوشاند به آنها لباس بخشش مرا. همانا من خداوند رحمان رحیمم و به این اسم نامبرده شدم».
اکنون عزیزا مطالعه احوال نفس خود کن و از مبادى و ثمرات احوال نفس، خود را تمییز ده، ببین ما جزء کدام طایفه هستیم؟ آیا بزرگى خدا و عظمت رحمت و سعه مغفرت و بسط بساط عفو و غفران، ما را به آن ذات مقدّس امیدوار نموده، یا به غرور شیطانى گرفتار شدیم، و از حق و صفات جمال و جلال او غافلیم، و سهل انگارى در امور آخرت ما را مبتلا نموده؟ احترام عظیم و منعم، و احترام محضر هر کس، فطرى انسان است. ارباب دنیا، که از صاحبان نعیم دنیا یا صاحبان قدرت و عظمت دنیایى، در محضر آنها احترام کنند، چون تشخیص داده اند که آنها عظیم و منعمند. پس فطرت محجوب، آنها را دعوت به احترام نموده.
تو اگر از عظمت حق و سعه رحمت و بسط نعمت و مغفرت و تعمیم عفو و غفران حق در قلبت جلوهاى حاصل است، فطرت مخموره تو را دعوت به احترام و تعظیم کند، و در محضر او - که همه عالم است - ممکن نیست که مخالفت او کنى. پس این مخالفتها از احتجاب است، و این احتجاب مایه غرور است.
هان اى عزیز از خواب گران برخیز و از این غرور شیطانى بپرهیز که این غرور انسان را به هلاکت ابد رساند، و از قافله سالکان باز دارد، و از کسب معارف الهیّه - که قرّة العین اهل اللّه است - محروم کند.
و بدان که با غرور، مواعظ الهی و دعوتهاى انبیاء و موعظه هاى اولیاء اثر نکند، زیرا که غرور ریشه همه را بنیان کن کند، و این از دامهاى بزرگ و نقشههاى دقیق ابلیس و نفس است که انسان را از فکر خود و فکر مرضهاى خود ببرد، و موجب نسیان و غفلت شود، و اطباى نفوس از علاج او عاجز شوند، و یک وقت به خود آید که کار از اصلاح گذشته و راه چاره بکلى مسدود شده. قال الله - تعالى:وَ أنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إذْ قُضِیَ الأمْرُ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ [21]
[1] أسرارالصلاة ص : 259
[2] ترجمهصحیفهسجادیه(غرویان) ص : 211
[3] 12: 87.
[4] 42: 5
[5] 93: 5
[6] 39: 16
[7] 3: 131
[8] 92: 15 - 16
[9] 13: 6
[10] 2: 218
[11] 7: 169
[12] 63: 8
[13] 99: 8
[14] 53: 39
[15] 74: 38
[16] 65: 3
[17] آدابالصلاة ص : 124
[18] شرححدیثجنودعقلوجهل ص : 131
[19] 59: 19
[20] شرححدیثجنودعقلوجهل ص : 133
[21] 19: 39